چرا نام شخصیت های معروف روی جانداران گذاشته می گردد؟ - وبلاگ فیروزآباد

به گزارش وبلاگ فیروزآباد، در روزهای اخیر نام گذاری یک ماهی به نام علی دایی، فوتبالیست بنام کشور، خبرساز شده است. اما این نخستین باری نیست که نام شخصیت های برجسته ایرانی بر روی ماهی ها و دیگر جانوران و جانداران گذاشته می گردد و این موضوع سابقه ای طولانی دارد.

گونه تازهی که نام خود را از علی دایی وام گرفته است، به وسیله یک تیم پژوهشی به سرپرستی سید حامد موسوی عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان کشف شده است. این تیم متشکل از اعضای ایرانی و آلمانی، به علت فعالیت های انسان محبت آمیز علی دایی پس از زمین لرزه سال 2018 در غرب استان کرمانشاه که تنها زیستگاه این ماهی است، این نام گذاری را انجام داده است.

گونه تازه سینه خراش علی دایی یا گلیپتوتوراکس علی دایی (Glyptothorax Alidaeii) تا به امروز تنها در رودهای سرچشمه ای در زهکشی کرخه بالا، رودخانه سیمره در جنوب غربی کرمانشاه یافت شده است. طی تحقیقات 10 ساله، حدود 5 گونه گربه ماهی کشف و معرفی شده است.

نام علمی گونه های تازه ماهی معمولا بر اساس نام منطقه ها، رویدادها یا اشخاص و موضوعات مهم گذاشته می گردد و در کشف اخیر علاوه بر ماهی علی دایی، گونه های دیگر به ترتیب حسین پناهی، گلکسیاس، پالنس و شاپوری نام گرفته اند.

چرا نام علمی ضروری است؟

در حالی که در میان مردم، اغلب مواقع نام های رایج گونه های جانوری کافی است اما این نام گذاری ها، محدودیت هایی هم دارد. ممکن است تفاوت های منطقه ای در نام های رایجی وجود داشته باشد که به یک گونه معین اطلاق می گردد و حتی در کشورهای گوناگون، گونه های ماهی ممکن است نام های کاملا متفاوتی داشته باشند.

برای نمونه گونه ای از ماهی که با نام گرگ ماهی اقیانوس اطلس (Atlantic wolffish) شناخته می گردد، نام های زیادی در سراسر بریتانیا دارد. این ماهی با نام های متفاوت گرگ مارماهی، گرگ دریایی، گربه دریایی، ماهی شیطان، ماهی پفی، گربه ماهی و گربه ماهی اقیانوس اطلس شناخته می گردد. یا گونه دیگر که با نام سگ ماهی کمتر خالدار (Lesser-spotted dogfish) در انگلستان معروف است، در آمریکا با نام گربه کوسه کوچک خالدار (Small-spotted catshark) شناخته می گردد.

با توجه به اینکه استانداردسازی برای نام های کاربردی و رایج وجود ندارد، با وجود نام مستعار، نام های غیررسمی و اصطلاحات منطقه ای شکل گرفته به مرور زمان و به آسانی می توانند باعث سردرگمی شوند.

اگرچه شاید این موضوع مسائل زیادی را برای مردم محلی ایجاد نکند اما برای دانشمندان و پژوهشگران سیستم مناسبی برای استفاده نیست. زیرا آن ها به یک سیستم دقیق و ساماندهی شده احتیاج دارند که به آن ها امکان شناسایی دقیق گونه های مختلف را بدهد. سیستم نام های علمی نه تنها برای گونه های ماهی بلکه برای نامگذاری همه جانداران روی سیاره زمین ایجاد شده است.

تاریخچه و توسعه

سیستم علمی نام گذاری جانوران با کوشش های دانشمند سوئدی کارل لینه (Carl Linnaeus) شروع شد که در سال های 1707 میلادی تا 1778 زندگی می کرد. با درک اینکه نام های رایج برای لیست کردن شمار زیادی از گونه های جانوری و گیاهی روی سیاره زمین، به مقدار کافی دقیق نیستند، او زندگی خود را وقف ساختن سیستمی کرد که امکان ثبت و طبقه بندی دقیق گونه هایی را که کشف نموده بود، فراهم کند.

او یک سیستم سلسله مراتبی ایجاد کرد که به موجب آن به هر یک از جانوران یک نام علمی دو جمله ای (دو بخشی) داده شد که هر موجود زنده را شناسایی می کرد و بعلاوه هر موجودی را در موقعیت خاص خود در یک طبقه بندی آرایه شناختی قرار می داد.

در سیستمی که لینه ایجاد کرد که تا حدی بر منطق و تا حدی بر زیست شناسی پایدار است، سلسله یا فرمانرو (Kingdom) گسترده ترین دسته بندی های هستند. سپس بر اساس مقدار واگرایی، شاخه (Phylum)، رده (Classe)، راسته (Order)، خانواده یا تیر (Family)، سرده (Genus) و گونه (Species) وجود دارد. گروه هایی از موجودات در هر یک از این طبقه بندی ها یک آرایه (Taxon) نامیده می شوند.

با این وجود، دانشمندان و انجمن های علمی، برای تطبیق و تغییر ایده هایی که ابتدا به وسیله لینه بیان شد، کوشیده اند تا اطمینان یابند که این سیستم نامگذاری همچنان با اکتشافات و پیشرفت های تازه، سازگار باشد. هم اکنون بالاترین طبقه آرایه شناختی جانوران دامنه (Domain) نام دارد.

این بدان معناست که هنگامی که به یک گونه نامی علمی داده شد، هیچ گونه دیگری نمی تواند همان نام را داشته باشد و بنابراین دانشمندان می توانند با اطمینان از این نام برای توصیف یک گونه بدون سوء برداشت یا اشتباه گرفتن آن با دیگر گونه ها، استفاده نمایند.

در نهایت این روش نام گذاری به وسیله کمیسیون بین المللی نامگذاری جانورشناسی (International Commission on Zoological Nomenclature) یا به اختصار ICZN رسمی شد. نهادی که به گفته خودش با فراوری و انتشار اطلاعات درباره استفاده صحیح از نام های علمی حیوانات، مشاور و داور جامعه جانورشناسی است. ICZN تضمین می نماید که نام های علمی به درستی استفاده و استناد شوند و بعلاوه تضادها بر سر نام علمی صحیح برای اعمال بر یک گونه رفع گردد.

این کار با ایجاد قوانین دنیای نامگذاری برای جانوران (International Code of Zoological Nomenclature) انجام می گردد که قوانین فراوری نام علمی حیوانات را مشخص می نماید و با پیشرفت ها و اکتشافات تازه به روز می گردد. در حالی که این سیستم ممکن است پیچیده به نظر برسد، اما در واقع بسیار ساده است و این یکی از دلایلی است که سیستم نام های علمی لینه تا به امروز استفاده می گردد.

در حقیقت با برآورد وجود 8.7 میلیون گونه مختلف جانوری در سراسر دنیا، به راحتی می توان دریافت که چرا یک سیستم یکپارچه و رسمی برای نام گذاری ضروری است.

سیستم نام گذاری علمی چگونه کار می نماید؟

نام های علمی (که به آن ها نام های دوتایی یا نام های لاتین هم گفته می گردد) از دو بخش تشکیل شده اند. اولی یک نام عمومی بر اساس سرده ای است که گونه از آن آمده است و دومی نام نام خاص است و فقط به همان گونه اشاره دارد. بنابراین دو گونه نزدیک به هم ممکن است نام های علمی مشابهی داشته باشند.

مثلا ماهی زغال سنگ و زغال ماهی پیوند نزدیکی با هم دارند و بنابراین هر دوی آن ها Pollocks را به عنوان نخستین بخش نام خود دارند و با بخش دوم نام خود از هم متمایز می شوند. بدین ترتیب زغال ماهی دارای نام علمی Pollachius pollachius است و نام علمی ماهی زغال سنگی Pollachius virens گذاشته شده است.

از سوی دیگر، نام های علمی لزوما ثابت نیستند و در صورت شناسایی اطلاعات و کشفیات تازه درباره گونه ها ممکن است تغییر نمایند. در حقیقت، این یک اصل پایه گذاری ICZN بوده است که نسخه های قبلی کدهای نام گذاری با انتشار نسخه های تازه، جایگزین شوند.

برای نمونه اعتقاد در گذشته بر این بود که یک گونه از چارگوش ماهی (Skate) در آب های بریتانیا وجود دارد: چارگوش ماهی معمولی (Dipturus batis). اما در سال 2009 شواهد تازهی نشان داد که این گونه یکتا در واقع نه یکی، بلکه دو گونه جدا از هم است. بدین ترتیب نام علمی قبلی کنار گذاشته شد و اکنون از نام های Dipturus flossada و Dipturus intermedia برای توصیف دو گونه استفاده می گردد.

افراد مشهور و نام های علمی

در حالی که بخش نخست یک نام علمی از سرده جانور متعلق به آن گرفته شده است، یافتن نام خاص منحصربه فرد برای بخش دوم برعهده دانشمندی است که حیوان را کشف نموده است. برای نمونه به گونه ای از ماهی های سربرهنه کشف شده به وسیله اسپنسر فولترون بیرد (Spencer Fullerton Baird) نام Alepocephalus bairdii داده شده است که قسمت اول نام سرده و قسمت دوم به نام خود بیرد را گرفته است.

گاهی اوقات هم این نام برای قدردانی از فردی انجام می گردد که در یک زمینه خاص دستاوردهای بزرگی داشته است. برای نمونه، به علت کوشش های فراوان در زمینه طبیعت و حفاظت از آن که به وسیله طبیعت شناس و مستندساز بریتانیایی سر دیوید اتنبرو (Sir David Attenborough) صورت گرفته، شماری از گونه های جانوری به نام او نام گذاری شده اند.

از جمله می توان به Materpiscis attenboroughii که گونه ای ماهی زره پوش منقرض شده است اشاره نمود. همین طور یک نوع درخت گلدار Blakea attenboroughii، گونه ای از عنکبوت ها Prethopalpus Attenboroughi و یک نوع گیاه حشره خوار در معرض انقراض Nepenthes attenboroughii به افتخار او نام گذاری شده اند.

در بعضی مواقع هم گونه های جانوران برای جلب توجه به نام افراد مشهور نام گذاری می شوند یا کاملا نام هایی طنزگونه دارند. مثلا گونه ای از سوسک های زمینی با نام آرگا شوارتزنگری (Agra schwarzeneggeri) شناخته می شوند که این نام گذاری به علت شباهت پاهای برجسته جلویی سوسک به عضلات دوسر بازو و معروف بودن عضلات آرنولد شوارتزنگر صورت گرفته است.

بعلاوه گونه ای از مگس صفراوی Preseucoila imallshookupis نام گذاری شده که برگرفته از یکی از آهنگ های الویس پرسلی (Elvis Presley) با نام Im All Shook Up است.

علاوه بر این بسیاری از افراد مشهور دیگر مانند باراک اوباما، لو رید، پینک فلوید، جورج دبلیو بوش، جی. آر. آر. تالکین، بیل گیتس، کیت وینسلت، آنجلینا جولی و بسیاری دیگر هم گونه هایی از حیوانات و جانوران را به نام خود دارند.

در میان افراد برجسته ایرانی هم علاوه بر ماهی علی دایی، گونه های دیگری هم از روی نام شاعران بزرگی مانند فردوسی و حافظ و چهره هایی مانند امیرکبیر، مجید سمیعی، محمدرضا شجریان، مریم میرزاخانی، رئیسعلی دلواری و حتی محیط بانان شهید مانند سعید پرهام نام گذاری شده اند.

سخت بودن کشف گونه های تازه

اگرچه هنوز شمار زیادی از گونه های جانوری زمین ناشناخته اند و طبق بعضی آنالیز ها این مقدار به 86 درصد می رسد اما کشف گونه های تازه بسیار سخت، پیچیده و هزینه بر است. آنچه تا به امروز کشف شده، آن هایی هستند که به راحتی یافت می شوند، آشکار و نسبتا بزرگ هستند.

تا کنون حدود 1.2 میلیون گونه جانوری برای علم شناخته شده و هنوز گونه های بسیاری ناشناخته اند که برای هر یک احتیاج به هزینه و سال ها پژوهش علمی است. اما شاید پیشرفت فناوری بتواند در این زمینه هم اثر بگذارد و عصری از اکتشافات پیش روی بشر باشد تا بتواند بیش از چیزی که تا به امروز شناخته شده را کشف کند.

عکس کاور: بعضی از گونه های زیستی سیاره زمین

Credit: Juan Carlos Castilla-Rubio of Space Time Ventures.

منابع: Tehran Times, ISNA, British Sea Fishing, Treatment Bank, National Geographic, ZooTaxa, NCBI